Η δημιουργία ενός νομοθετικού πλαισίου για θεσμοθετημένο, τακτικό διάλογο μεταξύ των μη κυβερνητικών οργανώσεων (ΜΚΟ) και του κράτους, για μια δυνατή κοινωνία των πολιτών (ΚτΠ) στην Κύπρο, δηλαδή για μια δυνατή οργανωμένη κοινωνική δράση ομάδων ή ατόμων για το κοινό καλό, είναι πρωταρχικός στόχος του Ιδρύματος Civil Society Advocates όπως ανέφερε στον «Φ» η πρόεδρος του Ελένη Καραολή. Στο μήνυμα της κυρίας Καραολή για την ανάγκη διαλόγου και συνεργασίας, έτεινε άμεσα ευήκοον ους η δρ Αναστασία Μιχαηλίδου Καμένου προϊστάμενη Διεύθυνσης Σωματείων, Εράνων και ΜΜΕ στο υπουργείο Εσωτερικών, που με προθυμία σχολίασε για την εφημερίδα μας, τις απόψεις και θέσεις του Civil Society Advocates όπως διατυπώνονται σε πρόσφατο έγγραφο που το Ίδρυμα κυκλοφόρησε με τίτλο «10 Μύθοι και Πραγματικότητες για τις Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις».
Το έγγραφο ετοιμάσθηκε στο πλαίσιο του ευρωπαϊκού έργου «Για μια Δυνατή Κοινωνία των Πολιτών: Άσκηση πολιτικής και ενίσχυση δεξιοτήτων για την ενδυνάμωση της ΚτΠ». Το έργο λαμβάνει επιχορήγηση από το πρόγραμμα Active Citizens Fund Κύπρου που χρηματοδοτείται από την Ισλανδία, το Λιχτενστάιν και τη Νορβηγία.
Σημειώνουμε ότι η ομάδα Civil Society Advocates είναι από το 2018 εγγεγραμμένο Ίδρυμα σύμφωνα με τον σχετικό νόμο του 2017 για τα Σωματεία και Ιδρύματα, που όπως υπογράμμισε η κυρία Καραολή, «προσπαθεί με την εθελοντική της δράση να συμβάλει στην ενδυνάμωση των οργανώσεων της κοινωνίας των πολιτών και στη βελτίωση του πλαισίου μέσα στο οποίο λειτουργούν». Ιδρυτικά μέλη της ομάδας, μαζί με την πρόεδρο Ελένη Καραολή, είναι η Μαρίνα Βασιλαρά αντιπρόεδρος, Μαρία Τσιάρτα γραμματέας και Κλαίρη Παπάζογλου ταμίας.
Διαφορές, τρόπος λειτουργίας, ανεξαρτησία
Όπως υπογράμμισε η Ελένη Καραολή, «οι μη κυβερνητικές οργανώσεις, δηλαδή η οργανωμένη κοινωνία των πολιτών, έχουν ουσιαστικό ρόλο να διαδραματίσουν σε μια κοινωνία, αφού αποτελούν τη φωνή ανεξάρτητων ενεργών πολιτών και δραστηριοποιούνται σε διάφορους τομείς παρέχοντας υπηρεσίες και προγράμματα, καθώς και συστάσεις πολιτικής. Ωστόσο υπάρχουν πολλοί μύθοι, παρερμηνείες και λανθασμένες εντυπώσεις όσον αφορά στις MKO, κάποιες από τις οποίες απαντάμε με αυτό το έγγραφο, παρουσιάζοντας ταυτόχρονα τον ρόλο και τη σημασία τους σε μια σύγχρονη κοινωνία».
Μύθος 1: Δεν υπάρχει διαφορά μεταξύ των όρων «μη κυβερνητική οργάνωση», «φιλανθρωπική οργάνωση», και «κοινωνία των πολιτών».
Πραγματικότητα– Είναι αλήθεια ότι υπάρχουν κοινά, όμως αυτοί οι όροι δεν είναι συνώνυμοι. Υπάρχει μια γενικότερη εντύπωση ότι ΜΚΟ σημαίνει «Μη Κερδοσκοπική Οργάνωση» και ότι αυτές οι οργανώσεις αποτελούνται κυρίως από φιλανθρωπικές οργανώσεις. Όμως το ακρωνύμιο ΜΚΟ προέρχεται από το αγγλικό NGO (Non-Governmental Organisation) και στα ελληνικά Μη Κυβερνητική Οργάνωση. Οι μη κυβερνητικές οργανώσεις είναι εξ’ ορισμού μη κερδοσκοπικές, ανεξάρτητες από κυβερνητικές υπηρεσίες και δομές. Οι φιλανθρωπικές οργανώσεις είναι ΜΚΟ οι οποίες, λόγω του χαρακτήρα τους, είναι εγκεκριμένες και από το υπουργείο Οικονομικών. Δεν είναι όλες οι ΜΚΟ φιλανθρωπικές οργανώσεις. Όλες οι ΜΚΟ αποτελούν μέρος της κοινωνίας των πολιτών (ΚτΠ), όρος ο οποίος έχει πλέον καθιερωθεί και αναφέρεται σε όλες τις μορφές κοινωνικής δράσης οι οποίες πραγματοποιούνται από άτομα ή ομάδες που δεν συνδέονται με το κράτος, ούτε διοικούνται από αυτό. Πολύ συχνά, πολιτικοί, δημοσιογράφοι και απλοί πολίτες αναφέρονται στην ΚτΠ όταν θέλουν να κάνουν αναφορά στους «πολλούς πολίτες» ή ακόμα και στους ψηφοφόρους, κάτι το οποίο δείχνει ότι ακόμη έχουμε δρόμο να διανύσουμε μέχρι να υπάρξει κατανόηση του τι πραγματικά σημαίνει κοινωνία των πολιτών και να γίνεται ορθή χρήση του όρου στην Κύπρο.
Μύθος 2: Όλες οι μη κυβερνητικές οργανώσεις λειτουργούν με τον ίδιο τρόπο και καθεστώς.
Πραγματικότητα– Οι ΜΚΟ έχουν διάφορες νομικές μορφές στην Κύπρο. Μπορούν να είναι Σωματεία, έχοντας ως βάση τα μέλη τους, με τουλάχιστον 20 μέλη και πενταμελές Διοικητικό Συμβούλιο. Μπορούν να είναι Ιδρύματα με τριμελές Διοικητικό Συμβούλιο, αλλά χωρίς μέλη. Μπορούν να είναι Ενώσεις/Ομοσπονδίες, όπου τα μέλη τους είναι άλλα νομικά πρόσωπα, δηλαδή άλλες ΜΚΟ. Τέλος, μπορούν να είναι και Μη Κερδοσκοπικές Εταιρείες και Αγαθοεργή Ιδρύματα. Αυτό μεταφράζεται σε διαφορετικό τρόπο διοίκησης και λήψης αποφάσεων, καθώς και σε διαφορετικές νομικές υποχρεώσεις.
Μύθος 3: Οι μη κυβερνητικές οργανώσεις κάνουν την ίδια δουλειά με το κράτος, οπότε γιατί να υπάρχουν;
Πραγματικότητα– Οι ΜΚΟ συμβάλλουν στην ευημερία της κοινωνίας και στην ενίσχυση της πολυφωνίας και της δημοκρατίας, αλλά σε καμία περίπτωση δεν αντικαθιστούν το κράτος. Πολλές ΜΚΟ παρέχουν υπηρεσίες σε πολίτες, τις οποίες δεν προσφέρουν επαρκώς οι δημόσιες υπηρεσίες, όπως για παράδειγμα κοινωνικές παροχές, φροντίδα υγείας, εξειδικευμένη υποστήριξη σε συγκεκριμένες ομάδες (π.χ. άτομα με αναπηρίες). Οι ΜΚΟ αποτελούν ανεξάρτητες δομές οι οποίες συχνά ασκούν πίεση προς το κράτος, με στόχο τη βελτίωση της ευημερίας της κοινωνίας και ταυτόχρονα προσφέρουν εξειδικευμένες υπηρεσίες και τεχνογνωσία. Ταυτόχρονα προσφέρουν εκπαίδευση ή εξειδικευμένη τεχνογνωσία σε συγκεκριμένα θέματα, ενώ ουσιαστικό ρόλο διαδραματίζουν και σε σημαντικά κοινωνικά και πολιτικά ζητήματα, όπου είναι αναγκαία μια ανεξάρτητη φωνή, όπως είναι τα ανθρώπινα δικαιώματα, η καταπολέμηση της φτώχειας, η ισότητα των φύλων, η προστασία του περιβάλλοντος, αλλά και σε θέματα που αφορούν στον πολιτισμό, τις τέχνες κ.α.. Σε κάθε σύγχρονο κράτος γίνονται ενέργειες για την ενδυνάμωση της ανεξάρτητης φωνής και δράσης των ΜΚΟ και συχνά υπάρχει διάλογος και στενή συνεργασία μεταξύ της πολιτείας και των οργανώσεων στη διαμόρφωση πολιτικής. Το ίδιο συμβαίνει και σε διεθνές επίπεδο με τη συμβολή των διεθνών οργανώσεων. Στην Κύπρο έχουμε ακόμη δρόμο, σε αυτό τον τομέα».
Μύθος 4: Οι μη κυβερνητικές οργανώσεις πρέπει να στηρίζονται στον εθελοντισμό και όχι να εργοδοτούν άτομα.
Πραγματικότητα- Παρόλο που οι πλείστες ΜΚΟ στην Κύπρο στηρίζονται αποκλειστικά στον εθελοντισμό, είναι κοινώς αποδεκτό ότι η εργοδότηση προσωπικού ενισχύει τη δυνατότητα μιας οργάνωσης να υλοποιεί τους στόχους της μακροπρόθεσμα. Το να έχει μία οργάνωση προσωπικό και να εργοδοτεί άτομα για υλοποίηση των σκοπών της, δεν σημαίνει ότι παύει να είναι μη κερδοσκοπική. Περαιτέρω, όταν μια οργάνωση εργοδοτεί άτομα, της δίνεται η ευχέρεια να προσφέρει ακόμη περισσότερες και πιο εξειδικευμένες υπηρεσίες στο κοινό, συμβάλλοντας με αυτόν τον τρόπο στην πιο αποτελεσματική υλοποίηση των στόχων της».
Οικονομικός έλεγχος, χρηματοδότηση, διαφάνεια
Μύθος 5: Οι μη κυβερνητικές οργανώσεις έχουν μεγάλα «κέρδη» και δεν υπάρχει οικονομικός έλεγχος
Πραγματικότητα-Δια νόμου οι ΜΚΟ δικαιούνται να έχουν πλεόνασμα στους λογαριασμούς τους, το οποίο όμως πρέπει να χρησιμοποιείται μόνο για την υλοποίηση των σκοπών τους. Αυτό που δεν δικαιούνται να κάνουν, αλλιώς χάνουν τη «μη κερδοσκοπική» ιδιότητα τους, είναι να μοιράζουν κέρδη στα μέλη τους ή στο Διοικητικό Συμβούλιό τους. Όλες οι εγγεγραμμένες ΜΚΟ έχουν τη νομική υποχρέωση να υποβάλλουν κάθε χρόνο ενημέρωση, μεταξύ άλλων, για τους οικονομικούς λογαριασμούς τους. Όσες δεν τηρούν αυτές τις υποχρεώσεις, δύναται να διαγραφούν από τα σχετικά Μητρώα.
Μύθος 6: Οι μη κυβερνητικές οργανώσεις εξασφαλίζουν πολλά κονδύλια από Κύπρο και εξωτερικό.
Πραγματικότητα– Η πλειοψηφία των ΜΚΟ στηρίζεται σε μεγάλο βαθμό στον εθελοντισμό και σε εισφορές. Ένας μικρός αριθμός οργανώσεων είναι σε θέση να αντλούν και να αξιοποιούν κονδύλια, είτε από την Κυπριακή Δημοκρατία, είτε από ιδιαίτερα ανταγωνιστικά χρηματοδοτικά προγράμματα, μέσω των οποίων ενισχύουν τις δράσεις τους. Στην περίπτωση των οργανώσεων που λαμβάνουν κονδύλια, οι χρηματοδότες ελέγχουν αυστηρά τα οικονομικά τους για να βεβαιώνονται ότι η χρηματοδότηση αξιοποιείται για τον ανάλογο σκοπό που δόθηκε. Μάλιστα, πλέον, όλες οι ΜΚΟ είναι υποχρεωμένες διά Νόμου να παρουσιάζουν λογιστικά βιβλία σε ετήσια βάση και σε πολλές περιπτώσεις, εγκεκριμένους λογαριασμούς. Οπόταν υπάρχει διαφάνεια.
Μύθος 7: Οι μη κυβερνητικές οργανώσεις λειτουργούν ανεξέλεγκτα και ο ρόλος τους στην Κύπρο είναι ύποπτος.
Πραγματικότητα– Συχνά με τις παρεμβάσεις τους οι ΜΚΟ ασκούν πολιτική πίεση και κριτική για διάφορα θέματα και αυτό δύναται να τις καθιστά στόχο σε διάφορα επίπεδα. Το νομικό πλαίσιο διασφαλίζει επαρκή εργαλεία διαφάνειας και ελέγχου. Μάλιστα μέσα από νέες νομοθεσίες και πολιτικές, έχουν δημιουργηθεί επαρκή εργαλεία διαφάνειας και λογοδοσίας, τόσο για τη λειτουργία των οργανώσεων, όσο και για τα χρηματοδοτικά κονδύλια που λαμβάνουν».
Μύθος 8: Ξένες κυβερνήσεις και οργανισμοί χρηματοδοτούν μη κυβερνητικές οργανώσεις για να προωθήσουν τα δικά τους συμφέροντα.
Πραγματικότητα – Οι ΜΚΟ διεκδικούν χρηματοδότηση από τοπικές και διεθνείς πηγές για τα προγράμματα τους. Οι χρηματοδοτήσεις παρέχονται με ανταγωνιστικά κριτήρια και οι οικονομικές καταστάσεις των ΜΚΟ υποβάλλονται κάθε χρόνο στις αρμόδιες αρχές, με πληροφορίες για τους στόχους των δράσεων τους, καθώς και την πηγή και ποσά χρηματοδότησης.
Μύθος 9: Πολλές μη κυβερνητικές οργανώσεις χρηματοδοτούνται από φορείς που επίσης χρηματοδοτούν την τρομοκρατία ή/και ξεπλένουν «βρώμικο» χρήμα.
Πραγματικότητα – Για αντιμετώπιση αυτής της ανησυχίας, οι κυβερνήσεις στο εξωτερικό και στην Κύπρο έχουν αυξήσει τους ελέγχους τους προς τις ΜΚΟ. Διεθνείς οργανισμοί υπογραμμίζουν ότι ο έλεγχος προς τις ΜΚΟ πρέπει να είναι αναλογικός με τον τύπο δραστηριοτήτων κάθε οργάνωσης. Οι τελευταίες εκθέσεις του Moneyval (2019 και 2022) για τις ΜΚΟ στην Κύπρο κατέδειξαν ότι ο έλεγχος που διεξάγει η κυβέρνηση, μπορεί να αποθαρρύνει ή να εμποδίσει τις ΜΚΟ, αφού όλες οι οργανώσεις αντιμετωπίζονται ως «υψηλού κινδύνου». Οι εκθέσεις συστήνουν τον προσδιορισμό αναλογικών και αντικειμενικών κριτηρίων επικινδυνότητας, καθώς και στενή συνεργασία μεταξύ οργανώσεων και κυβέρνησης για ανάπτυξη καλών πρακτικών. Η θέση μας είναι ότι οι πρακτικές της κυβέρνησης, εμπεριέχουν κίνδυνο φίμωσης των ΜΚΟ και καταπάτησης των δικαιωμάτων τους.
Μύθος 10: Στην Κύπρο υπάρχουν πάρα πολλές μη κυβερνητικές οργανώσεις σε σχέση με τον πληθυσμό μας.
Πραγματικότητα– Η λειτουργία των ΜΚΟ προστατεύεται από το ανθρώπινο δικαίωμα του συνεταιρίζεσθαι, αναγνωρίζοντας τη συμβολή τους στο κοινό καλό. Διεθνώς δεν υπάρχουν κριτήρια που να καθορίζουν τον αριθμό των ΜΚΟ σε μία χώρα σε σχέση με τον πληθυσμό της. Περαιτέρω, αυτό το δικαίωμα προστατεύεται τόσο από το άρθρο 20 της Οικουμενικής Διακήρυξης για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα (την οποία η Κυπριακή Δημοκρατία έχει επικυρώσει), όσο και από άλλες διεθνείς συμφωνίες και συμβάσεις τις οποίες η Κυπριακή Δημοκρατία έχει κυρώσει».
Φιλικό περιβάλλον και μη κερδοσκοπικές οργανώσεις
«Θα συμφωνήσω με αυτά που έχουν αναφερθεί στους «Μύθους 9 και 10» του Ιδρύματος civil society advocates, αναφέρει στο σημείωμα της στον «Φ» η δρ Αναστασία Μιχαηλίδου Καμένου προϊστάμενη Διεύθυνσης Σωματείων, Εράνων και ΜΜΕ στο υπουργείο Εσωτερικών. Σε ό,τι αφορά τον Μύθο 1, υπογραμμίζει τα εξής: «Θα έλεγα ξεκινώντας ότι θεωρώ ότι το «μη κερδοσκοπικό» είναι πιο αντιπροσωπευτικός όρος αυτών των οργανισμών, εφόσον στον πυρήνα της ύπαρξης τους βρίσκεται «η μη επιδίωξη οικονομικού κέρδους». Δεν συμφωνώ με αρκετούς που λένε ότι οι ΜΚΟ μπορούν να δραστηριοποιούνται με έντονο τρόπο σε κερδοσκοπικές δραστηριότητες για να έχουν έσοδα να υποστηρίζουν τους σκοπούς τους. Τα έσοδα πρέπει να προέρχονται από επικουρικές δραστηριότητες, αλλιώς οι ΜΚΟ μετατρέπονται σε εταιρείες που απλώς εκφράζουν το κοινωνικό τους πρόγραμμα μέσω των δραστηριοτήτων που είναι γνωστές ως «Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη-ΕΚΕ».
Αντιθέτως, επομένως, με τις εταιρείες που έχουν ως στόχο το κέρδος για τους μετόχους/ιδιοκτήτες τους, αλλά ταυτόχρονα επιδεικνύουν ευαισθησία μέσω προγραμμάτων ΕΚΕ, οι ΜΚΟ αναλώνουν τους πόρους και τις προσπάθειες τους σε μη κερδοσκοπικές, αλλά κοινωφελείς δραστηριότητες και παρεμφερώς μπορεί να συνεπικουρούν το έργο τους με κάποιες δραστηριότητες που θα τους αποφέρουν κάποια έσοδα. Οι σκοποί των μη κερδοσκοπικών οργανισμών μπορεί να είναι φιλανθρωπικοί, ακτιβιστικοί, περιβαλλοντικοί, κοινωνικοί, οι άλλοι κοινωφελείς σκοποί». Σε σχέση με τον «Μύθο 2», η δρ Καμένου αναφέρει ότι «συμφωνεί ότι υπάρχουν διαφορετικά είδη μη κερδοσκοπικών οργανώσεων». Σε ό,τι αφορά τον «Μύθο 3», σημειώνει: «Όντως οι μη κερδοσκοπικές οργανώσεις συνδράμουν πολλές φορές στις ενέργειες του κράτους. Άλλες φορές οι ΜΚΟ είναι η φωνή που θα συζητήσει μαζί με τους κυβερνητικούς φορείς ή τους φορείς εξουσίας, ή θα αμφισβητήσει κάποιες αποφάσεις. Με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, είναι σημαντικό συστατικό της κοινωνίας και έχουν πολύ σημαντικό ρόλο να διαδραματίσουν. Γι’ αυτό και η πολιτεία γενικότερα, αλλά και το κράτος πρέπει να διευκολύνουν τη δράση τους, επιτρέποντας τους να λειτουργούν σε ένα φιλικό περιβάλλον». Αναφορικά με τον «Μύθο 4» η δρ Καμένου υπογραμμίζει ότι «πηγαίνοντας πάλι πίσω στην έννοια του «μη κερδοσκοπικού» όντως οι ΜΚΟ βασίζονται έντονα στη δράση εθελοντών. Μπορεί όμως – προσθέτει – να εργοδοτούν και προσωπικό, νοουμένου ότι αυτό το προσωπικό επιτελεί τις κοινωφελείς δραστηριότητες στη βάση των σκοπών. Στη νομοθεσία απαγορεύεται στα Ιδρύματα να δίνεται αμοιβή στα μέλη του Διοικητικού Συμβουλίου. Επομένως, εδώ έχουμε καθαρά εθελοντική δράση. Δεν ισχύει το ίδιο για τα Σωματεία, αν και αυτό είναι επιθυμητό. Γενικά θα έλεγα ότι το υπουργείο όταν αναγνωρίσει στους οικονομικούς λογαριασμούς το μισθολόγιο ως μεγάλο μέρος των δαπανών ενός ΜΚΟ, τότε θεωρεί ότι πιθανώς να έχουμε κάτω από τον μανδύα του ΜΚΟ μία επιχείρηση. Αυτό δεν είναι απόλυτο, αλλά είναι μία ένδειξη».
Ο πολύ σημαντικός ρόλος των ΜΚΟ
«Και πάλι, ο διάβολος κρύβεται στις λεπτομέρειες», αναφέρει στον «Φ» σχετικά με τον «Μύθο 5» του Ιδρύματος civil society advocates η δρ Αναστασία Καμένου και συνεχίζει: «Δεν νοείται ένας ΜΚΟ να έχει πλεόνασμα για μία σειρά ετών. Είναι και αυτό μία ένδειξη ότι κάτι πιθανώς δεν πάει καλά. Ότι πιθανώς να μιλούμε για «κερδοσκοπία». Λογικά ένας κοινωφελής οργανισμός δεν θέλει να έχει πλεόνασμα, αφού θα μπορούσε να το χρησιμοποιήσει αμέσως για να αυξήσει τις κοινωφελείς του δράσεις. Υπάρχουν βέβαια και περιπτώσεις όπου η αποταμίευση βοηθά για την κατασκευή ενός έργου σε λίγα χρόνια, π.χ. ένα ιατρικό κέντρο. Τα πάντα συνδέονται με τους σκοπούς».
Για τον «Μύθο 6» τονίζει ότι «πολλά κυβερνητικά τμήματα παραχωρούν χορηγίες σε ΜΚΟ και σίγουρα οι ΜΚΟ στηρίζονται και στη συνεισφορά των εθελοντών και των δωρητών τους. Ως υπουργείο Εσωτερικών έχουμε την ευθύνη για την αδειοδότηση εράνων. Οι έρανοι είναι ένας τρόπος συλλογής χρημάτων για ενίσχυση της δράσης ΜΚΟ που έχουν συγκεκριμένους σκοπούς». Σε ό,τι αφορά τον «Μύθο 7» παρατηρεί ότι «σε ολόκληρο τον κόσμο υπάρχουν ΜΚΟ που επιτελούν πολύ σημαντικό ρόλο και υπάρχουν ΜΚΟ που χρησιμοποιούν τον μανδύα που τους προσφέρει το νομικό περιβάλλον, για να επιτελούν παράνομες ή και εγκληματικές πράξεις. Αυτό πρέπει να το θεωρούμε φυσιολογικό και να λειτουργούμε όλοι στη βάση αυτής της πραγματικότητας. Οι έλεγχοι επομένως είναι απαραίτητοι».
Σχολιάζοντας τέλος τον «Μύθο 8», η δρ Καμένου αναφέρει ότι «η χρηματοδότηση των ΜΚΟ μέσα από ευρωπαϊκά προγράμματα, είναι ένας πολύ υγιής τρόπος λειτουργίας. Από την άλλη – προσθέτει – η κίνηση κεφαλαίων με το εξωτερικό, θα πρέπει να γίνεται μέσα από το τραπεζικό σύστημα των χωρών προέλευσης και κατάληξης των χρημάτων. Δεν είναι μόνο ΜΚΟ που μπορεί να χρησιμοποιούνται ως οχήματα για χρηματοδότηση της τρομοκρατίας και ξεπλύματος βρώμικου χρήματος, αλλά και εταιρείες, εμπιστεύματα κτλ. Είναι γι’ αυτό τον λόγο που και οι ΜΚΟ ως νομικά πρόσωπα έχουν υποχρεώσεις για να τηρούν το μητρώο των πραγματικών τους δικαιούχων, που στη συγκεκριμένη περίπτωση είναι τα μέλη του Διοικητικού Συμβουλίου, αλλά και μεγάλοι δωρητές ή επωφελούμενοι».
πηγή: Philenews